گام به گام با گفتمان سیاسى روز ایران از رادیو فرهنگ، برنامه این هفته اقتدار گرایى و دمکراسى بخش دوم اقتدارگرایی و تمامیت خواهی ، مبانی ومفاهیم آن تهیه و اجرا سارا فرزاد

اقتدارگرایی و دموکراسی

اقتدارگرایی و دموکراسی تضاد بنیادین با یکدیگر ندارند و از اینرو همواره این امکان وجود دارد که دموکراسیها حاوی عناصر اقتدارگرایانه قدرتمندی باشند، زیرا هردوی آنها اشکالی از تن دادن به اقتدار هستند. تفاوت دموکراسی غیر لیبرال (یا دموکراسی صوری) و دموکراسی لیبرال (یا دموکراسی حقیقی) در این است که دموکراسیهای غیر لیبرال وجوه بنیادینتر دموکراسی را ندارند، وجوهی چون حاکمیت قانون و نظام قضایی مستقل، مضاف بر این که دموکراسیهای لیبرال تاکنون با یکدیگر نجنگیده اند. تحقیق جدیدتری این نظریه را بسط داده و به این نتیجه رسیدهاست که کشورهای دموکراتیکتر تمایل کمی به جنگهای نظامی با دیگر دولتها دارند که این خود تعداد کمتر کشته شدگان در نتیجه جنگ را به دنبال دارد، این کشورها جنگهای داخلی کمی هم داشته اند.

دموکراسیهای ضعیف بیش از دیکتاتوریهای ضعیف تمایل به داشتن آموزش و پرورش قوی، امید به زندگی بالا، مرگ و میر کم کودکان و دسترسی به آب آشامیدنی و بهداشت دارند. این امر به دلیل برخورداری از کمکهای خارجی بیشتر یا صرف درصد بیشتری از تولید ناخالص داخلی برای بهداشت و .آموزش نیست، بلکه در این کشورها مدیریت بهتر منابع موجود محتمل تر است تحقیقات نشان میدهد که برخی از شاخصهای سلامت امید به زندگی و مرگ و میر نوزادان و مادران) بیش از آنکه با سرانه تولید ناخالص داخلی، در ارتباط باشند با دموکراسی رابطه دارد.

بنا بر نظریه آمارتیاسن اقتصاددان بزرگ، هیچیک از کشورهای موجود که با سیستم لیبرال دموکراسی اداره میشوند، تاکنون قحطی گستردهای را تجربه نکردهاند. این قاعده شامل دموکراسیهایی هم میشود که در طول تاریخ چندان متمول نبودهاند، همچون هند که آخرین قحطی بزرگ را در سال ۱۹۴۳ تجربه کردهاست و پیش از این تاریخ در قرن نوزدهم چندین قحطی بزرگ را از سر گذرانده که همه آنها در دوران مستعمره بودن هند اتفاق افتاده اند دولت هندوستان در طول سالها مدام در حال دموکراتیکتر شدن بودهاست. دولت ایالتی پس از قانون دولت هند در ۱۹۵۳ همواره چنین وضعی داشتهاست

بحران پناهندگان تقریبا همیشه در کشورهای کمتر دموکراتیک رخ میدهد. با نگاه به حجم جریانهای پناهندگی در بیست ساله گذشته درمییابیم که هشتاد و هفت مورد نخست در کشورهای دارای نظام اقتدارگرا رخ دادهاست. تحقیقات نشان میدهند که در میان ملّتهای دموکراتیک کشتارجمعی یا جنایات از سوی دولت بسیار کمتر رخ میدهد. هرچند باید در نظر داشت که این ملّتها پیش از بهکارگیری سیاستهای لیبرال دموکراتیک، ملّتهای به نسبت پیشرفتهتری هم بودهاند. به همین ترتیب نسلکشی و کشتار سیاسی کمتری هم در انها به چشم میخورد. از سوی دیگر تحقیقات بانک جهانی نشان میدهد که نهادهای سیاسی در شیوع فساد بسیار .۲ تعیینکنندهاند: نظامهای پارلمانی، ثبات سیاسی و آزادی مطبوعات همگی با فساد کمتر در ارتباطاند. قانون دسترسی آزاد به اطلاعات نقش مهمی در پاسخگویی و شفافیت دارد. قانون حق دسترسی به اطلاعات در هند «جنبش عظیمی در این کشور به راه انداختهاست که که به زودی بروکراسی فاسد را به زانو درخواهد آورد و معادلات قدرت را یکسره دگرگون خواهد ساخت.»

میان هشتاد مورد از بدترین فجایع مالی در طول چهار دهه گذشته تنها پنج مورد در کشورهای دموکراتیک رخ دادهاست. به همین ترتیب احتمال تجربه کاهش ۱۰ درصدی سرانه تولید ناخالص داخلی در بازه یک ساله در کشورهایی که «دموکراسی ضعیف» خوانده میشوند نصف کشورهای غیردموکراتیک است تحقیق دیگری به این نتیجه رسیدهاست که تروریسم در کشورهایی با سطح متوسط آزادی سیاسی بیش از هر جای دیگری شایع است. واز طرف دیگر در کشورهایی که دموکراسی حداکثری یا حداقلی دارند، تروریسم در پایینترین سطح است.

دولتهای اقتدار گرا

هر لیستی که از چنین کشورهایی تهیه شود، لاجرم جای بحث خواهد داشت؛ فهرستهایی برای مش ّخص ساختن کیفیت دموکراتیک و میزان آزادی کشورها تهیه شده که همگی از روش سادهانگارانه تیک زدن موارد یک جدول استفاده کردهاند و در عین حال اندیشه موجود در پس این جداول نیز خود خالی از سوگیریهای اقتصادی نبودهاست. عجیب نیست که در نظام جهانی کنونی کشورهای متعلّق به نظامهای قدرت عمده غربی که از «قدرت نرم» استفاده میکنند اغلب در صدر چنین جدولهایی مینشینند. از سوی دیگر جاهایی چون ارمنستان، کرۀ شمالی، چاد، ایران، زیمبابوه، عربستان سعودی و بورکینافاسو نیز به ش ّدت اقتدارگرایند. برای دیدن فهرستی از کشورهای اقتدارگرا برای مثال به جدول دموکراسی مجلّه اکونومیست رجوع کنید، هرچند این مجلّه، مجلّهای اقتصادی- لیبرال است، اما نهادهای دیگری چون عفو بینالملل یا خانه آزادی نیز جداولی با زاویۀ دید متفاوت تولید میکنند. بیشتر اوقات کشورهای ثروتمندتر در رأس چنین جدولهایی قرار میگیرند و کشورهای فقیرتر به قعر جدول سقوط میکنند؛ که این هم میتواند دلیل بازبودن دروازههای نظامهای سیاسی این .کشورها به روی منازعات باشد و هم نتیجه آن

اقتدارگرایی در تاریخ

اَشکال بسیاری از اقتدارگرایی در بسیاری از نظامهای حکومتی و اغلب دورهها از ابتدای ثبت تاریخ تاکنون رایج بودهاست. رؤسای قبایل و شاه-خدایان اغلب راه را برای سلاطین و امپراتوران هموار میکردند. حتی حکومتهای مشروطهای هم که ظاهری دموکراتیک دارند، یا آنهایی مدعی دموکراتیک بودن هستند، میتوانند امکان متمرکز ساختن قدرت یا سلطه را برای مردان قوی یا گروههای .کوچک نخبگان سیاسی فراهم سازند بر خلاف تظاهرات مختلف اقتدارگرایی، اشکال دموکراتیکتر حکومت به .۱ عنوان شیوه استاندارد سازمان سیاسی بعد از تثبیت مدرنیته در نتیجه انقلاب صنعتی تداول یافت. حاکمان ظالم و اعضای حلقههای رأس حکومت دموکراسی در حال رشد در آتن باستان و نیز پادشاهان و امپراتورانی را نادیده گرفتند که اشکالی از دموکراسی را در جمهوری رم آزموده بودند. ولاد دراکولا نخستین حاکم والاشیا و ترانسیلوانیا در قرن پانزدهم را میتوان  اولین کسی دانست که به شیوه اقتدارگرایانه حکومت کردهاست

دولت جمهوری خلق چین اغلب یک دولت اقتدارگرای مدرن انگاشته میشود. این جمهوری تنها با یک حزب اداره میشود که آن را حزب کمونیست چین میخوانند. سیاستگذاریها در چین در جلسات سطوح بالا انجام میشود که در آنها مردم هیچگونه تأثیری در تصمیمهایی که برایشان گرفته میشود ندارند. دولت چین با حساسیت بسیار بر اینترنت این کشور نظارت میکند و هرچه را که کمترین شائبه حساسیت سیاسی در آن باشد، تحت نظر دارد. همچنین طبق گزارش گزارشگران بدون مرز، چین در لیست سیاه «دشمنان اینترنت» قرار دارد. آنها همچنین به دلیل نگرانی از اینکه شهروندانشان از سایتهای عمده ایجادکننده شبکههای اجتماعی همچون فیس بوک و تویتر برای راه اندازی تظاهرات عمومی استفاده کنند، آنها را مسدود میکنند. علاوه بر این آن تعداد از شهروندان که در اینترنت مطالب دموکراسیخواهانه منتشر کنند، از سوی دولت مورد آزار و اذیت قرار میگیرند و گاه ح ّتی زندانی میشوند. معیار دیگری که بر مبنای آن بسیاری م ّدعی میشوند که چین به حقوق شهروندان خود تجاوز کردهاست، تحمیل سیاست تکفرزندی در ۱۹۷۹ بود که زوجهای متعلق به قوم هان را که ساکن مناطق شهری هستند، به داشتن تنها یک فرزند محدود میکند. هرچند که این سیاست برای کنترل جمعیت اعمال شد، اما در نتیجه آن بسیاری از کودکان مؤ ّنث سقط یا کشته شدند (زیرا ممکن بود برخی زوجها برداشتن پسر برای بقای نام فامیلشان تأکید داشته باشند). علاوه بر این مشکلات بسیاری هم برای والدین دارای بیش از یک فرزند بهوجود آمد، از جمله پرداخت جریمه، ]فشار برای سقط جنین یا عقیم سازی اجباری

دولت کمونیست ویتنام نیز اغلب اقتدارگرا خوانده میشود. ویتنام از سوی . حزب کمونیست ویتنام اداره میشود که تنها حزب سیاسی قانونی در این کشور است. سیاستها و قوانین همگی بهطور یکسویه از طرف حزب وضع میشود و مردم در فرایند تصمیمگیری هیچ قدرتی ندارند. هرگونه مخالفت سیاسی ممنوع است. مخالفانی چون و ِیت خانگ خواننده و آهنگساز و نگوین چی تین شاعر، به طور معمول دستگیر و زندانی میشوند و دولت مک ّررا مخالفان را به «براندازی حکومت»، «تهدید امنیت کشور» یا تلاش برای «سرنگونی دولت سوسیالیست مردمی» متهم میکند. در ویتنام اعتراضات با د ّقت بسیار از سوی دولت تحت نظر قرار میگیرد؛ در این میان اعتراضات تابستان ۲۰۱۱ در حمایت از حاکمیت ویتنام بر جزایر پاراسل و اسپارتلی در شهرهای هانوی و سایگون و نیز اعتراضات کوچکتر درباره ادعاهای ارضی دولت از اهمیت ویژهای برخوردارند. اینترنت نیز در این کشور به ش ّدت سانسور میشود، بیشتر سایتهایی که محتوای ض ّد کمونیستی، انتقادی یا ض ّد دولتی دارند یا حامی جمهوری سابق ویتنام هستند از سوی دولت مسدود میشوند. سایتهای ایجادکننده شبکۀ اجتماعی از جمله فیس بوک نیز مسدود شدهاند. ویتنام نیز در لیست سیاه «دشمنان اینترنت» گزارشگران بدون مرز قرار دارد. پس از جنگ ویتنام صدها هزار نفر از ساکنان جنوب ویتنام به اردوگاههای بازآموزی فرستاده شدند و در آنجا مجبور به کار و زندگی در شرایط بسیار نامطلوب بودند

ولادیمیر پوتین و حسنی مبارک دو تن از رهبران اقتدارگرای روسیه و مصر در روسیه هم پس از گزارشهای متع ّدد درباره جابهجایی آرای انتخابات پارلمانی ۲۰۱۱ و نیز ریاست جمهوری ۲۰۱۲ ویژگیهای عمومی اقتدارگرایی در حال بروز است، این وضعیت با وضعیتی درآمیخته شدهاست که در آن حزب روسیه متحد که اکثریت آن طرفدار کرملیناند از جایگاهی ممتاز برخوردار است، دادگاهها به طور مکرر آرای سویافته صادر میکنند، مقرراتی وضع میشود که پیشبرد مخالفت معنادار با دولت با مشکل مواجه میسازد و بر سر مشروعیت دور سوم ریاست جمهوری ولادیمیر پوتین بحثهایی هست و تمام اینها نشان از .احتمال بروز اقتدارگرایی در نظام سیاسی روسیه دارد

تبیینهای روانشناختی اقتدارگرایی

با افول اقتدارگرایی به عنوان شیوه مشروع حکومت بعد از جنگ جهانی دوم و شروع محاکمات نورنبرگ در آلمان، روانشناسان سراسر جهان پرسشهایی را با این مضمون پیش کشیدند که چگونه افرادی از آلمان و سایر دولتهای اقتدارگرا .مجبور به ارتکاب جنایت علیه بشریت میشدند

استنلی میلگرام روانشناس دانشگاه ییل در تحقیقی کوشید به این پرسش پاسخ دهد که آیا همه دستاندرکاران هولوکاست با توافقی اخلاقی دست به این عمل میزدند (یعنی همگی بر این باور بودند که آن افراد مستح ّق مرگاند) یا این که تنها بر اساس مقتضیات جایگاهی که در آن قرار داشتند عمل میکردند (یعنی برای مثال سربازان چون موظف به پیروی از دستورها بودند، مرتکب آن اعمال میشدند، هرچند که آن دستورها بهطور مستقیم ناقض باورهای شخصی آنان بودند). نتایج اولیه آزمایش میلگرام نشان داد که ٪۶۵ شرکتکنندگان حاضر بودند در صورت دریافت دستور، تا سر ح ّد مرگ به همنوع خود آسیب برسانند. این تحقیق در سراسر جهان به نتایج مشابهی رسید. میلگرام این فرضیه را مطرح کرد که نتایج :به دست آمده در ارتباط بادو عامل جداگانه هستند نظریه همنوایی، فردی که توانایی تصمیمگیری ندارد، این کار را به گروه واگذار میکند و نظریه شرایط عاملانه، در این نظریه فرد خود را عاملی برای اجرای اراده فرد دیگر میداند. بر این اساس، فرد دیگر نسبت به کنشهای خود، احساس مسئولیت نمیکند.

اما ایران وتاریخ اقتدار گرایی در ایران

به برنامه بعد موکول می کنیم… وخواهیم شنید نظرات دکتر محمود سریع القلم را در این خصوص، شنونده ی حتمی برنامه اینده باشید

رادیو فرهنگ را به فرهیختگان وعلاقمندان روشن پژوه معرفی کنید